COPD

In overleg met de werken klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• Beekman E, Mesters I, de Rooij M, de Vries N, Werkman M, Hulzebos E, et al. Therapeutic consequences for physical therapy of comorbidity highly prevalent in COPD: a multi-case study. J Aller Ther. 2013;S2(004).
• GOLD. Global strategy for the diagnosis, management, and prevention of chronic obstructive pulmonary disease. Fontana, CA, VS: Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD); 2020.
• Groenewegen KH, Schols AM, Wouters EF. Mortality and mortality-related factors after hospitalization for acute exacerbation of COPD. Chest. 2003;124(2):459-67.
• Hurst JR, Vestbo J, Anzueto A, Locantore N, Müllerova H, Tal-Singer R, et al. Susceptibility to exacerbation in chronic obstructive pulmonary disease. N Engl J Med. 2010;363(12):1128-38.
• Miller J, Edwards LD, Agusti A, Bakke P, Calverley PM, Celli B, et al. Comorbidity, systemic inflammation and outcomes in the ECLIPSE cohort. Respir Med. 2013;107(9):1376-84.
• Seemungal TA, Hurst JR, Wedzicha JA. Exacerbation rate, health status and mortality in COPD – A review of potential interventions. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2009;4:203-23.
• Spruit MA, Gosselink R, Troosters T, Kasran A, Gayan-Ramirez G, Bogaerts P, Bouillon R, Decramer M. Muscle force during an acute exacerbation in hospitalised patients with COPD and its relationship with CXCL8 and IGF-I. Thorax. 2003 Sep;58(9):752-6.
• Troosters T, van der Molen T, Polkey M, Rabinovich RA, Vogiatzis I, Weisman I, et al. Improving physical activity in COPD: towards a new paradigm. Respir Res. 2013;14:115.

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• Gosselink R, Decramer M. Revalidatie bij chronisch obstructieve longziekten. Houten: Springer Media; 2016.

Bij de selectie van meetinstrumenten is gewerkt volgens het stappenplan van het ‘Raamwerk Klinimetrie’ (KNGF 2016a, KNGF 2016b).

Het stappenplan bestaat uit de volgende acht stappen:
Stap 1 – Wat wil je meten? Stap 2 – Waarom wil je meten?
Stap 3 – Met welk soort meetinstrument wil je meten? Stap 4 – Hoe vind je een meetinstrument?
Stap 5 – Wat is de hanteerbaarheid?
Stap 6 – Wat is de klinimetrische kwaliteit
Stap 7 en 8 – Zijn er normwaarden beschikbaar en hoe bereken en interpreteer je de gegevens?

Per stap wordt de keuze voor de meetinstrumenten verantwoord en vervolgens is het onderscheid gemaakt tussen de aanbevolen en optionele meetinstrumenten.

Stap 1 – Wat wil je meten?

In deze richtlijn worden parameters genoemd die therapeuten tijdens het diagnostisch en therapeutisch proces bij patiënten met COPD in kaart kunnen brengen in relatie tot de hulpvraag van de patiënt.

De volgende relevante parameters zijn geformuleerd, onderverdeeld naar ICF-domein:

• Functies en anatomische eigenschappen: fysieke capaciteit/inspanningsvermogen (functioneel en maximaal), zuurstofsaturatie, kortademigheid, vermoeidheid, spierkracht, ademspierfunctie, pijn, balans
• Activiteiten en participatie: fysieke activiteit, activiteiten en participatie tijdens ADL-valrisico
• Externe factoren: geen
• Persoonlijke factoren: symptoomlast, voedingstoestand, angst en/of depressie

Deze parameters kunnen worden geobjectiveerd tijdens de anamnese, het lichamelijk onderzoek, het screenen op rode vlaggen, ten behoeve van een eventuele doorverwijzing, het stellen van doelen, het monitoren tijdens de oefentherapie, en ten behoeve van de (eind)evaluatie.

Stap 2 – Waarom wil je meten?

Alle genoemde parameters in stap 1 kunnen met zowel een diagnostisch doel als een evaluatief doel gemeten worden. Er zijn geen parameters die expliciet met een prognostisch doel worden gemeten.

Stap 3 – Met welk soort meetinstrument wil je meten?

Per parameter is op narratieve wijze gezocht naar meetinstrumenten die geschikt zijn voor het objectiveren van de parameter. Parameters die overeenkomen zijn samengevoegd, waarbij vervolgens is gezocht naar een meetinstrument dat beide parameters kan objectiveren.

Fysieke capaciteit/inspanningsvermogen
Het inspanningsvermogen kan worden geobjectiveerd als functioneel en als maximaal inspanningsvermogen. Voor het objectiveren van het functioneel inspanningsvermogen is een analyse uitgevoerd van de Zes Minuten Wandeltest (6MWT) en varianten daarvan, de Twee Minuten Looptest (2MWT), de Twaalf Minuten Looptest (12MWT), de ‘Shuttle Walk Test’ (SWT), de ‘Incremental Shuttle Walk Test’ (ISWT), de ‘Endurance Shuttle Walk Test’ (ESWT) en de ‘Constant Work Rate cycle Test’ (CWRT). Voor het objectiveren van het maximale inspanningsvermogen is de ‘Cardiopulmonary Exercise Test’ (CPET) geanalyseerd.

Zuurstofsaturatie
De zuurstofsaturatie (SpO₂) wordt gemeten om aan de hand van de uitkomst daarvan te besluiten al dan niet te starten met de fysieke training. Op grond van de SpO₂ kan ook worden bepaald of het nodig is om de intensiteit gedurende de inspanning aan te passen of de inspanning te stoppen en indien nodig de patiënt terug te verwijzen. Tevens wordt de SpO₂ gemeten om het herstel van de saturatie na inspanning te bepalen.
De transcutane niet-invasieve meting van de SpO₂ via een vinger, oorlel of het voorhoofd wordt uitgevoerd met een saturatiemeter (Garvey 2016).

Kortademigheid
Om kortademigheid te objectiveren, zijn de Borgschaal ‘Kortademigheid’, de ‘Medical Research Council’-dyspneuschaal (MRC) en de modified ‘Medical Research Council’-dyspneuschaal (mMRC) geanalyseerd.

Vermoeidheid
Om vermoeidheid te objectiveren, zijn de Borgschaal ‘Vermoeidheid’, de ‘Visual Analogue Scale’ (VAS) ‘Vermoeidheid’ en de Checklist Individuele Spankracht (CIS) geanalyseerd.

Spierkracht
Om de spierkracht te objectiveren, zijn de ‘Hand-Held dynamometer’ (HHD), de Isokinetische dynamometer, de ‘One-repetition’ maximaaltest (1RM) en de 1RM submaximaaltest geanalyseerd.

Voedingstoestand
Om te screenen op mogelijke ondervoeding is de ‘Malnutrition Universal Screening Tool’ (MUST) geanalyseerd. Voor screening op sarcopenie is de SARC-F geanalyseerd.

Ademspierfunctie

Om de ademspierfunctie te objectiveren, is de ‘Maximal Inspiratory Pressure’ (MIP) geanalyseerd.

Pijn
Om pijn te objectiveren, zijn de ‘Numeric Pain Rating Scale’ (NPRS), de ‘Visual Analogue Scale’ (VAS) en de ‘Verbal Rating Scale’ (VRS) geanalyseerd.

Balans en valrisico
Om balans en valrisico te objectiveren, is een analyse uitgevoerd van de ‘Performance Oriented Mobility Assessment’ (POMA), de ‘Functional Reach Test’ (FRT), de ‘Get Up & Go test’ (GUG), de ‘Timed Up & Go test’ (TUG), de ‘Berg Balance Scale’ (BBS) en de sneltest ‘Op één been staan’.

Fysieke activiteit
Om fysieke activiteit te objectiveren, zijn zowel vragenlijsten als activiteitenmeters geanalyseerd.

Activiteiten en participatie in ADL
Om activiteiten en participatie in ADL te objectiveren, zijn de Patiënt Specifieke Klachten (PSK) en de ‘Patient Specific Goal-setting’ methode (PSG) geanalyseerd.

Symptoomlast
Om de symptoomlast te objectiveren is een analyse uitgevoerd van de ‘Quality of Life for Respiratory Illness Questionnaire’ (QoLRIQ), de ‘Chronic Respiratory (Disease) Questionnaire’ (CR(D)Q), de ‘Short Form Chronic Respiratory Questionnaire’ ((SF)CRQ), de ‘St. George’s Respiratory Questionnaire’ (SGRQ), de ‘St. George’s Respiratory Questionnaire for COPD patients’ (SGRQ-C), de ‘Clinical COPD Questionnaire’ (CCQ), de ‘COPD Assessment Test’ (CAT) en de ‘Respiratory Illness Questionnaire-Monitoring 10’ (RIQ-MON10).

Angst en depressie
Om angst en depressie te objectiveren, is de ‘Hospital Anxiety and Depression Scale’ (HADS) geanalyseerd.

Stap 4 – Hoe vind je een meetinstrument?

Alle genoemde meetinstrumenten in deze richtlijn zijn beschikbaar, of kunnen beschikbaar gesteld worden, via www.meetinstrumentenzorg.nl.

Stap 5 – Wat is de hanteerbaarheid?

Fysieke capaciteit/inspanningsvermogen
De afnameduur van de 12MWT is groter dan die van de 6MWT, de SWT en de 2MINWT, en ook is de test belastender voor de patiënt. De 6MWT is een simpele test die bij veel verschillende populaties gebruikt kan worden die niet getest kunnen worden met langer durende tests (bijv. de 12MWT) of een test waarbij op een extern tempo gelopen moet worden (bijv. de SWT) (ERS/ATS 2014a; ERS/ATS 2014b). De 6MWT is een ‘self-paced’ test en wordt het meest gebruikt in de dagelijkse praktijk in Nederland. De test wordt als goed hanteerbaar beschouwd.
De SWT heeft vaak de voorkeur bij patiënten die van zichzelf al een hogere loopsnelheid hebben. De variant ISWT ligt zeer dichtbij het maximale inspanningsvermogen van een patiënt (ERS/ATS 2014b). Bij de ESWT wordt juist het functionele inspanningsvermogen gemeten. Voor de ESWT, die net als de ISWT niet ‘self-paced’ is, moet eerst de ISWT twee keer uitgevoerd worden (ERS/ATS 2014a; ERS/ATS 2014b). Beide tests worden als voldoende hanteerbaar beschouwd.
Bij de CWRT is de duur van de test afhankelijk van de volhoudtijd van de patiënt bij een constante belasting van 75% van de eerder vastgestelde maximale fietsbelasting (Van ’t Hul 2003) en duurt bij gezonde volwassenen gemiddeld niet meer dan 15-20 minuten (Neder 2000). Hoewel voor het afnemen van de CWRT een meting met de CPET nodig is, wordt de CWRT als voldoende hanteerbaar beschouwd.
De CPET wordt bij voorkeur uitgevoerd onder supervisie van een longarts, waarvoor een verwijzing door de huisarts nodig is. Deze test wordt als voldoende hanteerbaar beschouwd.

Zuurstofsaturatie
De transcutane SpO₂ kan eenvoudig en snel in de praktijk worden gemeten aan de vinger of de oorlel. Er moet een zuurstofsaturatiemeter voor worden aangeschaft, maar de kosten daarvan zijn beperkt. De zuurstofsaturatiemeter wordt hierdoor als goed hanteerbaar beschouwd.

Kortademigheid
Van de Borgschaal (0-10) is een gemodificeerde versie ontwikkeld voor COPD, die lijkt op de oorspronkelijke ‘Borg Rating of Perceived Exertion Scale’ (Borg RPE-schaal, 6-20) (Borg 1982). Het is een eenvoudige en korte schaal, die zeer veel wordt gebruikt door therapeuten in Nederland. De Borgschaal wordt als goed hanteerbaar beschouwd.
De mMRC is een praktische schaal met een korte afnameduur (< 1 min), die de zorgprofessional of de patiënt zelf kan invullen (Fletcher 1965; Cazzola 2015). Huisartsen gebruiken echter de MRC in plaats van de mMRC (LAN 2016, NHG 2015). De MRC wordt ook door bepaalde regionale transmurale netwerken gebruikt om te bepalen in welke setting de patiënt behandeld moet worden (HUS 2016). Aangezien de MRC-score simpel is om te rekenen naar een mMRC-score, wordt de mMRC als goed hanteerbaar beschouwd.

Vermoeidheid
Er zijn veel vragenlijsten om vermoeidheid mee in kaart te brengen (Hewlett 2011). De VAS ‘Vermoeidheid is internationaal gezien het meest gebruikte instrument (Hewlett 2011), maar dit instrument is weinigomvattend en is daardoor onvoldoende hanteerbaar volgens de werkgroep.
De Borgschaal is een eenvoudig en goed hanteerbaar instrument dat tijdens de inspanningstests (voor en na de behandeling) en tijdens behandeling kan worden toegepast. De schaal wordt in Nederland zeer veel gebruikt (Borg 1982).
De Checklist Individuele Spankracht (CIS) meet subjectieve vermoeidheid en gedragsaspecten die hieraan zijn gerelateerd met behulp van 20 items die zijn verdeeld over vier subschalen (Vercoulen 1994, 1999). De afnameduur is 4 tot 10 minuten. Omdat het afnemen van de gehele CIS20R-schaal belastend is voor de patiënt, wordt vaak alleen de acht items tellende subschaal ‘Vermoeidheid’ gebruikt (CIS8R) (Goertz 2019; Hewlett 2011). Het enkel afnemen van de subschaal CIS8R wordt als goed hanteerbaar beschouwd.

Spierkracht
Voor het in kaart brengen van perifere spierkracht bij patiënten met COPD is het meten van grote spiergroepen van belang (Robles 2011). De afnameduur van de HHD is kort. In de dagelijkse praktijk is de HHD een draagbaar, klein instrument, dat eenvoudig is in het gebruik voor een snelle meting. Het instrument is relatief goedkoop (ten opzichte van isokinetische dynamometers die worden beschouwd als de gouden standaard, maar waarvoor speciale kennis, vaardigheid en apparatuur vereist zijn) (Schrama 2014). Er wordt geen HHD-meting van de bovenste extremiteit (bijv. schouderabductie) aanbevolen; deze wordt als minder relevant beschouwd dan HDD-meting van de onderste extremiteit. De HHD wordt als voldoende hanteerbaar beschouwd.
De 1RM maximaaltest heeft eveneens een korte afnameduur. Er hoeft voor meting geen extra apparatuur te worden aangeschaft indien de therapeut al beschikt over nauwkeurig in te stellen krachtapparatuur. Afname van de 1RM blijkt veilig (Kaelin 1999). In tegenstelling tot de HHD kan de 1RM niet diagnostisch ingezet worden. Met behulp van de 1RM kan wel de trainingsintensiteit bepaald worden voor training op dezelfde krachtapparatuur als waarop de meting werd uitgevoerd (Morree 2006). De 1RM wordt als voldoende hanteerbaar beschouwd.

Voedingstoestand
Met de MUST kan (risico op) ondervoeding gesignaleerd worden; met de SARC-F (risico op) sarcopenie (Stuurgroep Ondervoeding 2015; Stuurgroep Ondervoeding 2019).

Ademspierfunctie
Voor een MIP-meting is de aanschaf van ‘threshold’-apparatuur noodzakelijk. Een meting is betrouwbaar als drie herhalingen minder dan 10% van elkaar verschillen. In een statement van de ‘European Respiratory Society’ (ERS) staan meer details over het testen van de respiratoire spierkracht (ERS 2019a). Indien thresholdapparatuur reeds aanwezig is in de praktijk, wordt dit meetinstrument als hanteerbaar beschouwd.

Pijn
De afname van de NPRS, de VAS en de VRS duurt ongeveer één minuut. Een systematische literatuurstudie laat zien dat de NPRS op basis van gebruiksgemak en toepasbaarheid de voorkeur heeft boven de VAS en de VRS (Hjermstad 2011). Hoewel alle instrumenten hanteerbaar zijn, wordt de NPRS als het best hanteerbaar beschouwd.

Balans en valrisico
De POMA (Test van Tinetti) is uitgebreid en duurt daardoor 10 tot 15 minuten (Tinetti 1986). Deze test wordt als hanteerbaar beschouwd, maar duurt dus relatief lang en is belastender voor de patiënt dan de andere meetinstrumenten.
De FRT is weinig belastend voor de patiënt (Duncan 1990), maar is wel een activiteit in één houding en wordt daardoor als minder goed hanteerbaar beschouwd dan de andere meetinstrumenten.
De TUG is praktisch en simpel uit te voeren en dient twee keer te worden uitgevoerd (Mesquita 2013). De TUG is een gemodificeerde versie (het element tijd is toegevoegd) van de ‘Get Up & Go test’ (GUG) en wordt ook wel de ‘Timed Get Up & Go test’ genoemd (TGUG) (Barry 2014; Mathias 1986). Het meetinstrument is ADL-specifiek en kan daarnaast gebruikt worden om functioneel inspanningsvermogen te meten indien andere inspanningstests niet mogelijk zijn, bijvoorbeeld in de thuissituatie (Mesquita 2013). Tevens geeft de TUG inzicht in de activiteiten ‘opstaan uit een stoel’ en ‘lopen’. De TUG wordt als goed hanteerbaar beschouwd.
De sneltest ‘op één been staan’ heeft geen gevalideerd afkappunt om verhoogd valrisico op te kunnen baseren en uit onderzoek naar de BBS blijkt dat de grenswaarde van 45 seconden niet geschikt is om valrisico mee te detecteren (Muir 2008). Beide meetinstrumenten worden hierdoor als niet goed hanteerbaar beschouwd.

Fysieke activiteit
De afnameduur van vragenlijsten die een globale indruk geven van fysieke activiteit bij patiënten is lang en daarmee zijn deze vragenlijst niet goed hanteerbaar.
De hanteerbaarheid van de huidige commercieel beschikbare activiteitenmeters is wisselend. Patiënten zien wel de meerwaarde in van het gebruik van een activiteitenmeter om inzicht te krijgen in het eigen beweeggedrag en om gemotiveerd te raken om meer te bewegen, maar dat geldt alleen als de meter feedback geeft over het aantal stappen en eventueel het aantal actieve minuten (Ummels 2019). Patiënten met chronische aandoeningen (waaronder COPD) ervaren dergelijke activiteitenmeters echter als technisch ingewikkeld. Zij willen ondersteuning van de therapeut bij het gebruik ervan bij het diagnostisch en/of therapeutisch proces en willen er niet te veel geld (maximaal € 50,–) aan uitgeven (Ummels 2019). Er wordt geadviseerd om activiteitenmeters te gebruiken die activiteiten (i.e. bewegingen) meten in directe uitkomstmaten, zoals stappen en actieve minuten (Van Remoortel 2012a).

Activiteiten en participatie in ADL
De PSG is de vernieuwde versie van de PSK. De PSG kan als meetinstrument, maar tegelijkertijd als methode worden ingezet om samen met de patiënt doelen te stellen (Stevens 2013, 2017a). Bij de PSG wordt meteen de PSK afgenomen, waardoor het stellen van doelen meer geïntegreerd is in het therapeutisch methodisch handelen (Stevens 2017b). Benodigdheden zijn alleen de – vrij verkrijgbare – vragenlijst en een pen. Afhankelijk van de doelgroep en de tijd die het kost om activiteiten te selecteren, is de afnameduur van de PSG gemiddeld 5 tot 15 minuten (Beurskens 1996). Omdat de PSG onderdeel is van het methodisch handelen, kost afnemen ervan geen extra tijd (Stevens 2017a) en is daardoor zeer goed hanteerbaar. Zie verder B.6 ‘Doelen stellen’.

Symptoomlast
De meest uitgebreide ziektespecifieke vragenlijsten, de QoLRIQ, de CRQ (en SF-CRQ) en de SGRQ (en SGRQ-C), zijn complex in het gebruik in de dagelijkse zorgpraktijk. De CCQ en de CAT zijn in die situatie geschikter (Cazzola 2015; GOLD 2020; Ringbaek 2012).
De 10-items tellende CCQ en de 8 items tellende CAT zijn eenvoudige vragenlijsten die door de patiënt kunnen worden ingevuld (Van der Molen 2003; Jones 2009a). De gemiddelde afnameduur van de CAT is 107 seconden en die van de CCQ 134 seconden (Ringbaek 2012). Een andere geschikte test is de RIQMON10, die de goede klinimetrische eigenschappen van het originele instrument, de QoLRIQ, heeft behouden en met 10 items (afnameduur 3 minuten) goed bruikbaar is in de dagelijkse zorgpraktijk (Jacobs 2004). Zowel de CCQ als de RIQ-MON10 worden in de COPD-richtlijn voor huisartsen genoemd (NHG 2015). De CCQ wordt in de Nederlandse therapeutisch setting het intensiefst gebruikt door huisartsen, terwijl de longartsen veelal de CAT gebruiken (LAN 2016). De CCQ, CAT en RIQMON10 worden voor het bepalen van de symptoomlast beschouwd als de best hanteerbare meetinstrumenten.

Angst en depressie
Met de HADS kan depressie en angst worden gemeten in zowel een ziekenhuissetting als in de dagelijkse praktijk bij verschillende doelgroepen (Zigmond 1983). De vragenlijst bestaat uit 14 items die gelijkelijk zijn verdeeld over de subschalen ‘Angst’ (HADS-A) en ‘Depressie’ (HADS-D). De HADS detecteert de aanwezigheid van specifieke angstof depressieve stoornissen niet adequaat en is geen medisch-diagnostisch gereedschap of een goede voorspeller van specifieke diagnosen, maar geeft wel aanwijzingen voor gegeneraliseerde symp- tomen van angst en depressie (Julian 2011). De HADS is gemakkelijk in het gebruik. Het is een korte vragenlijst met een invultijd van ongeveer 2 tot 5 minuten. De HADS is een veel gebruikte vragenlijst voor het snel en gemakkelijk in kaart brengen van psychologische klachten en wordt als goed hanteerbaar beschouwd.

Stap 6 – Wat is de klinimetrische kwaliteit?

Fysieke capaciteit/inspanningsvermogen
Zowel de 6MWT, de SWT (inclusief de varianten ISWT en de ESWT) en de CWRT blijken geschikt voor het meten van de inspanningscapaciteit en zijn valide, betrouwbare en responsieve meetinstrumenten (ERS/ATS 2014a; ERS/ATS 2014b; GOLD 2020; O’Donnell 2009, Puente-Maestu 2016, Van ’t Hul 2003).
De CPET is het enige instrument dat geschikt is voor het meten van het maximale inspanningsvermogen en wordt hiervoor dan ook als gouden standaard beschouwd (ERS 2019a). De test-hertestbetrouwbaarheid van de CPET voor het meten van de VO₂-max bij mensen met COPD is goed. De klinimetrische kwaliteit van de 6MWT, de ISWT/ESWT, de CWRT en de CPET wordt als goed beschouwd.

Zuurstofsaturatie
De nauwkeurigheid van de zuurstofsaturatiemeter is met ongeveer 4% (Amalakanti 2016) voldoende voor de detectie van een significante daling in zuurstofspanning. Hoewel er aanwijzingen zijn dat de meting bij patienten met COPD de SpO₂-waarde overschat (Amalakanti 2016), is de saturatiemeter aan de vinger geaccepteerd als een betrouwbaar instrument (Hess 2016; Nitzan 2014).
De meting kan onbetrouwbaar zijn bij een abnormaal hemoglobinegehalte, tijdens beweging en bij het dragen van nagellak of als de vinger koud is (verminderde perifere doorbloeding) (Hess 2016; Nitzan 2014). Dan kan de meting elders op het lichaam herhaald worden, zoals via de oorlel of via een plakcensor op het voorhoofd (EN 2016). Er zijn ook praktische overwegingen bij het kiezen van een bepaalde meetlocatie. Meting via het voorhoofd lijkt dichterbij de arteriële zuurstofsaturatie (SaO₂) te liggen dan via de vinger, maar beide sensoren detecteren inspanningsgerelateerde desaturatie (Wilson 2013). De klinimetrische kwaliteit van de saturatiemeter wordt als voldoende beschouwd.

Kortademigheid
De Borgschaal ‘Kortademigheid’ is niet onderzocht op klinimetrische eigenschappen, maar de oorspronkelijke Borg RPE-schaal is valide en correleert goed met de hartfrequentie (Chen 2002; Colberg 2003; Penko 2017; Scherr 2013). De responsiviteit bij gezonde volwassenen is goed (Buckley 2000). De mMRC correleert goed met andere metingen van de gezondheidsstatus (Bestall 1999; Spruit 2007) en voorspelt het risico op mortaliteit (Nishimura 2002; Sundh 2012a). Een nadeel van de mMRC is de lage responsiviteit (Cazzola 2015). De klinimetrische kwaliteit van zowel de Borgschaal ‘Kortademigheid’ als de mMRC wordt als voldoende beschouwd.

Vermoeidheid
De Borgschaal ‘Vermoeidheid’ is valide en correleert goed met hartfrequentie (Chen 2002; Colberg 2003; Penko 2017; Scherr 2013). De validiteit, betrouwbaarheid en responsiviteit van de CIS8R (en van de CIS20R) zijn goed, maar deze zijn vooral intensief getest in populaties met reumatoïde artritis (Hewlett 2011; Van Hoogmoed 2010; Van Hoogmoed 2008; Van Koulil 2009; Zijlstra 2007). In studies met patiënten met COPD wordt de CIS als uitkomstmaat gebruikt (Goërtz 2018, 2019). De klinimetrische kwaliteit van de Borgschaal ‘Vermoeidheid’ en van de CIS8R wordt als voldoende beschouwd.

Spierkracht
De validiteit, inclusief de differentiatie tussen lage en hoge spierkracht van de 1RM en van een submaximale variant daarvan is lager dan die van de objectievere methoden, zoals de HHD (Schrama 2014). Uit een systematische literatuurstudie bleek de HHD valide (Stark 2011). Bij meting van de quadricepskracht was de test-hertestbetrouwbaarheid van de HHD bij patiënten met COPD met een ernstige tot zeer ernstige luchtstroombeperking hoog (ICC 0,97) (Nyberg 2018). De betrouwbaarheid van de HDD (alleen de interbeoordelaarsbetrouwbaarheid) bij meting van de bovenste extremiteit was goed (Schrama 2014). De klinimetrische kwaliteit van beide instrumenten wordt als voldoende beschouwd.

Voedingstoestand
Klinimetrische eigenschappen van zowel de MUST als de SARC-F worden als voldoende beschouwd (Stuurgroep Ondervoeding 2015; Stuurgroep Ondervoeding 2019).

Ademspierfunctie
De MIP-meting is geschikt voor het bepalen en evalueren van de maximale inademingsspierkracht (Basso-Vanelli 2018; ERS 2019a). De meting is betrouwbaar bij patiënten met COPD wanneer meerdere metingen gedaan worden en de meting wordt uitgevoerd door een ervaren zorgprofessional. De betrouwbaarheid kan negatief beïnvloed worden wanneer er sprake is van hyperinflatie en/of een ernstige obstructie. De klinimetrische eigenschappen van de MIP-meting worden op grond hiervan als voldoende beschouwd.

Pijn
De NPRS is in vergelijking met drie andere pijnschalen voldoende valide en responsief (Ferreira-Valente 2011). Hoewel de reproduceerbaarheid van de totaalscores voldoende is, scoort de NPRS slecht op individuele scores door grote variabiliteit (Van Tubergen 2002). De NPRS verdient op basis van goede sensitiviteit de voorkeur boven de ‘Visual Analogue Scale’ (VAS) (Williamson 2005). Uit een systematische literatuurstudie blijkt dat de NPRS ook op basis van compliance en responsiviteit de voorkeur heeft boven de VAS en de VRS (Hjermstad 2011). Op grond hiervan worden de klinimetrische eigenschappen van de NPRS als goed beschouwd.

Balans en valrisico
De POMA heeft een betere betrouwbaarheid en validiteit en kan beter discrimineren dan de FRT en de TUG, maar alle meetinstrumenten scoren laag op responsiviteit (Lin 2004). De TUG is echter voldoende valide en responsief bij patiënten met COPD, heeft een goede test-hertestbetrouwbaarheid en kan ook goed discrimineren (Al Haddad 2016; Mesquita 2013, 2016). De klinimetrische kwaliteiten van de TUG worden op basis hiervan als voldoende beschouwd.

Fysieke activiteit
De klinimetrische kwaliteit van vragenlijsten is onvoldoende om inzicht in beweeggedrag van patiënten te krijgen. Het invullen van vragenlijsten of dagboekjes leiden tot overschatting van de meeste activiteiten, terwijl laag-intensieve activiteiten erdoor worden onderschat (Ainsworth 2015; Helmerhorst 2012). Er is nog te weinig onderzoek gedaan naar de klinimetrische kwaliteit van applicaties op smartphones, zoals activiteitenmeters. Uit onderzoeken waarin ook applicaties zijn bestudeerd, blijkt dat de validiteit van dergelijke applicaties wisselend is bij onder meer patiënten met COPD (Ummels 2018). Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar activiteitenmeters, maar van onderzoeken naar commercieel verkrijgbare activiteitenmeters (zonder licentiekosten en met beperkte aanschafkosten per meter) heeft slechts een enkel onderzoek voldoende methodologische kwaliteit.
De validiteit van commercieel verkrijgbare activiteitenmeters voor het tellen van het aantal stappen en de fysieke activiteit is goed, maar de validiteit van activiteitenmeters die het energieverbruik en de slaap meten is slecht; deze meters zijn echter vaak onderzocht bij een gezonde (sportieve) volwassen populatie (Evenson 2015; Kooiman 2015; Van Remoortel 2012b). Bovendien presteren de meters bij matige en hoge loopsnelheid beter dan bij lage loopsnelheid (Fokkema 2017). De klinimetrische eigenschappen van activiteitenmeters lijken wisselend, maar ze zijn volgens de werkgroep voldoende om activiteitenmeters als meetinstrument in deze richtlijn op te meten.

Activiteiten en participatie in ADL
De methodologische kwaliteit van de PSK is goed bevonden, maar is onderzocht bij andere aandoeningen dan COPD (Van der Wees 2012). De validiteit en responsiviteit van de vragenlijst zijn voldoende (Beurskens 1996; Rollman 2010; Van der Wees 2012). De betrouwbaarheid wisselt, afhankelijk van de gekozen activiteit (Nijkrake 2009). Wanneer bij de vragenlijst de VAS wordt gebruikt in plaats van de NRS is de betrouwbaarheid van de PSK voldoende (Rollman 2010). Naar de Engelse variant, de ‘Patient Specific Functional Scale’ (PSFS), is meer onderzoek gedaan. Uit een review blijkt dat de PSFS valide, betrouwbaar en responsief is (Barten 2012). Op basis van de klinimetrische eigenschappen van de PSK, wordt ook de klinimetrische kwaliteit van de PSG als voldoende beschouwd.

Symptoomlast
Generieke vragenlijsten, zoals de EQ-5D en RIQMON10, zijn in het algemeen op groepsniveau valide, maar er zijn problemen bij gebruik voor individuele uitkomsten en bij een slechte respons; dit geldt met name voor de RIQMON10, die daardoor afvalt (Finch 2018). De CCQ is valide, betrouwbaar en responsief (ook voor het evalueren van interventies) (Ställberg 2009; Sundh 2012). De vragenlijst heeft sterk discriminerende eigenschappen voor alle patiënten met COPD en voor patiënten met een risico op COPD (Van der Molen 2003). De CCQ is gevalideerd voor gebruik op groepsniveau en voor gebruik op individueel niveau (Kocks 2006; Van der Molen 2003). De CAT is betrouwbaar en gevoelig voor verandering in de gezondheidsstatus (na een longaanval en tijdens een interventie) (Dodd 2011, 2012; Smid 2017; Jones 2009b). De CCQ en CAT worden beschouwd als meetinstrumenten met de beste klinimetrische kwaliteit.

Angst en depressie
Zowel de interne consistentie van de subschalen, als de test-hertestbetrouwbaarheid van de HADS is hoog (Bjelland 2002; Roberts 2001; Smarr 2011). In vergelijking met andere veel gebruikte (maar langere) vragenlijsten voor het in kaart brengen van depressieve en angst (zoals de ‘Beck Depression Inventory’ en de ‘General Health Questionnaire’) is de validiteit goed tot zeer goed (Julian 2011; Bjelland 2002; Smarr 2011). Het discriminerend vermogen van de HADS is matig tot hoog en vergelijkbaar met andere screeningsvragenlijsten (Bjelland 2002; Brennan 2010). De responsiviteit van de HADS is goed, in het bijzonder bij patiënten met hoge scores aan het begin van de interventie (Harrison 2012; Smid 2017). De klinimetrische kwaliteit van de HADS wordt hiermee als goed beoordeeld.

Stap 7 en 8 – Zijn er normwaarden beschikbaar en hoe bereken en interpreteer je de gegevens?

De normwaarden van de aanbevolen meetinstrumenten zijn opgenomen in de betreffende modules in deze richtlijn. Voor de normwaarden en de interpretatie van optionele meetinstrumenten wordt verwezen naar www.meetinstrumentenzorg.nl.

Fysieke capaciteit/inspanningsvermogen
Er zijn normwaarden beschikbaar voor de 6MINWT en verschillende uitvoeringen van de SWT (Andrianopoulos 2015; Beekman 2013, 2014; Troosters 1999; Wise 2005). Ten aanzien van de 6MWT is het belangrijk dat de normwaarden worden gebruikt die horen bij de manier waarop de test is afgenomen, zoals parcourslengte (Beekman 2013) en de manier van aanmoedigen, en dat de normwaarden passen bij het land of de regio waar de geteste persoon vandaan komt (Andrianopoulos 2015). Voor de CWRT zijn normwaarden beschikbaar voor het evalueren van klinische vooruitgang (Puente-Maestu 2016). Ook voor de CPET zijn normwaarden beschikbaar (ERS 2019b).
Zie B.5 ‘Patiëntenprofielen’ voor normwaarden en de interpretatie van de 6MWT in relatie tot de profielindeling. Voor normwaarden en interpretatie van de CPET, zie B.3.2 ‘Maximale inspanningstest’.

Zuurstofsaturatie
Ten aanzien van de zuurstofsaturatie zijn aanbevelingen geformuleerd voor de situatie waarin de training (tijdelijk) onderbroken moet worden vanwege een te lage zuurstofsaturatie. Zie hiervoor C.3.4 ‘Zuurstofsaturatie en trainen met zuurstofsuppletie’.

Kortademigheid
Voor de mMRC zijn normwaarden beschikbaar. Vaak wordt een mMRC-score ≥ 2 gebruikt om te differentiëren tussen ‘geen/weinig kortademigheid’ en ‘veel tot heel veel kortademigheid’ (GOLD 2020). Aanvullend onderzoek geeft aan dat dit afkappunt het aantal patiënten met weinig kortademigheid lijkt te overschatten en dat een afkappunt van ≥ 1 vergelijkbaarder is met een CAT-score ≥ 10 (Jones 2013). Een mMRC ≥ 2 komt beter overeen met het afkappunt ≥ 18 op de CAT; ≥ 1,9 punten op de CCQ en ≥ 46,0 punten op de SGRQ (Smid 2017).

Vermoeidheid
Voor de CIS20R zijn uitgebreide normgegevens beschikbaar van verschillende groepen gezonde personen en patiënten, waaronder patiënten met COPD (Vercoulen 1994, 1999). Afkappunten op de CIS8R zijn over het algemeen gebaseerd op de gemiddelde scores voor gezonde volwassenen plus één of twee standaarddeviaties, ofwel 27 tot 35 punten voor verhoogde vermoeidheid en ≥35 puntenvoor ernstige vermoeidheid (Van Hoogmoed 2010), waarbij deze laatste score overeenkomt met de vermoeidheidsgradatie van patiënten met het chronisch vermoeidheidssyndroom (Knoop 2008). Er is geen minimaal klinisch relevant verschil gerapporteerd (Hewlett 2011).

Spierkracht
Er zijn normwaarden en referentieformules beschikbaar voor de HHD-meting (Ploeg 1991; McKay 2017; Andrews 1996; Bohannon 1997). Er zijn geen normwaarden voor de 1RM-tests en de gemeten waarden zijn in sterke mate afhankelijk van de gebruikte apparatuur, waardoor deze tests niet diagnostisch gebruikt kunnen worden.

Voedingstoestand
Er zijn normwaarden van de MUST en de SARC-F opgesteld ten behoeve van doorverwijzing in verband met (een verhoogd risico op) ondervoeding of sarcopenie (GLIM 2019). Zie hiervoor de aanbevelingen in B.4.2 ‘ Doorverwijzen naar andere zorgverleners’.

Ademspierfunctie
Van de MIP zijn normwaarden beschikbaar voor het vaststellen van een verminderde ademspierfunctie (ERS 2019a; Rodrigues 2017).

Pijn
Het klinisch-relevante verschil bij het meten van pijn met behulp van de NPRS is vastgesteld onder een populatie van patiënten met aspecifieke nekklachten (Pool 2007).

Balans en valrisico
Er zijn normgegevens beschikbaar voor de TUG (Podsiadlo 1991; Van Wegen 2005). Met behulp van deze normgegevens kan het valrisico bepaald worden.

Fysieke activiteit
In diverse onderzoeken is genoemd dat een persoon minimaal 7500 tot 10.000 stappen per dag moet zetten om van een actieve gezonde leefstijl te mogen spreken (Hancock 2012; Lee 2019; Tudor-Locke 2004). Het blijkt echter dat een gezond persoon gemiddeld slechts 5500 tot 6000 stappen per dag zet en mensen met een chronische aandoening zetten zelfs maar 3500 tot 5500 stappen per dag (Tudor-Locke 2001, 2004; Lee 2019). Zie voor normwaarden en interpretatie van de activiteitenmeter in relatie tot de profielindeling B.5 ‘Patiëntenprofielen’.

Activiteiten en participatie in ADL
Voor aanbevelingen over het gebruik van de PSG bij het stellen van doelen zie B.6 ‘Doelen stellen’.

Symptoomlast
De symptoomlast wordt beoordeeld door de longarts, de huisarts of de verpleegkundig specialist. Zie voor normwaarden en interpretatie van de CCQ en CAT in relatie tot de profielindeling B.5 ‘Patiëntenprofielen’.

Angst en depressie
Er zijn normgegevens beschikbaar van de HADS (Smid 2017; Snaith 1994).

Onderscheid tussen aanbevolen en optionele  meetinstrumenten

Het onderscheid tussen de aanbevolen en optionele meetinstrumenten is gebaseerd op de mate waarin het meetinstrument nodig is voor de aanbevelingen in deze richtlijn.

De volgende meetinstrumenten zijn op grond hiervan als aanbevolen aangemerkt:

• CCQ of CAT (symptoomlast), 6MWT (fysieke capaciteit) en activiteitenmeter (fysieke activiteit). Zie B.5 ‘Patiëntenprofielen’.
• CPET voor de profielen 4, 5 en 6 (maximaal inspanningsvermogen). Zie B.3.2 ‘Maximale inspanningstest’.
• PSG (activiteiten en participatie). Zie B.6 ‘Doelen stellen’.
• Zuurstofsaturatiemeter (zuurstofsaturatie). Zie C.3.4 ‘Trainen in relatie tot zuurstofdesaturatie’.

Overige meetinstrumenten worden wel als relevant beschouwd, maar als optioneel aangemerkt, aangezien deze in mindere mate nodig zijn voor het volgen van de aanbevelingen in deze richtlijn. De optionele meetinstrumenten zijn opgenomen in de Toelichting.

• Ainsworth B, Cahalin L, Buman M, Ross R. The current state of physical activity assessment tools. Prog Cardiovasc Dis. 2015;57(4):387-95.
• Al Haddad MA, John M, Hussain S, Bolton CE. Role of the Timed Up and Go Test in patients with chronic obstructive pulmonary disease. J Cardiopulm Rehabil Prev. 2016;36(1):49-55.
• Amalakanti S, Pentakota MR. Pulse oximetry overestimates oxygen saturation in COPD. Respir Care. 2016;61(4):423-7.
• Andrews AW, Thomas MW, Bohannon RW. Normative values for isometric muscle force measurements obtained with hand-held dynamometers. Phys Ther. 1996;76(3):248-59.
• Andrianopoulos V, Holland AE, Singh SJ, Franssen FM, Pennings HJ, Michels AJ, et al. Six-minute walk distance in patients with chronic obstructive pulmonary disease: Which reference equations should we use? Chron Respir Dis. 2015;12(2):111-9.
• Barry E, Galvin R, Keogh C, Horgan F, Fahey T. Is the Timed Up and Go test a useful predictor of risk of falls in community dwelling older adults: a systematic review and meta-analysis. BMC Geriatrics. 2014 Feb 1;14:14.
• Barten JA, Pisters MF, Huisman PA, Takken T, Veenhof C. Measurement properties of patient-specific instruments measuring physical function. J Clin Epidemiol. 2012; 65:590-601.
• Basso-Vanelli RP, Di Lorenzo VAP, Ramalho M, Labadessa IG, Regueiro EMG, Jamami M, et al. Reproducibility of inspiratory muscle endurance testing using power breathe for COPD patients. Physiother Res Int. 2018;23(1).
• Beekman E, Mesters I, Gosselink R, Klaassen MP, Hendriks EJ, van Schayck OC, de Bie RA. The first reference equations for the 6-minute walk distance over a 10 m course. Thorax. 2014;69(9):867-8.
• Beekman E, Mesters I, Hendriks EJ, Klaassen MP, Gosselink R, van Schayck OC, de Bie RA. Course length of 30 metres versus 10 metres has a significant influence on six-minute walk distance in patients with COPD: an experimental crossover study. J Physiother. 2013;59(3):169-76.
• Beurskens AJHM. A patient-specific approach for measuring functional status in low back pain. Low back pain and traction. Proefschrift. Maastricht: Rijksuniversiteit Limburg; 1996. p. 83-96.
• Bjelland I, Dahl AA, Haug TT, Neckelmann D. The validity of the Hospital Anxiety and Depression Scale. An updated literature review. J Psychosom Res. 2002;52(2):69-77.
• Bohannon RW. Reference values for extremity muscle strength obtained by hand-held dynamo metry from adults aged 20 to 79 years. Arch Phys Med Rehabil. 1997;78(1):26-32.
• Borg GA. Psychophysical bases of perceived exertion. Medicine and science in sports and exercise. 1982;14(5):377-81.
• Brennan C, Worrall-Davies A, McMillan D, Gilbody S, House A. The Hospital Anxiety and Depression Scale: a diagnostic meta-analysis of case-finding ability. J Psychosom Res. 2010 Oct;69(4):371-8.
• Cazzola M, Hanania NA, MacNee W, Rüdell K, Hackford C, Tamimi N. A review of the most common patient-reported outcomes in COPD – revisiting current knowledge and estimating future challenges. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2015;10:725-38.
• Chen MJ, Fan X, Moe ST. Criterion-related validity of the Borg ratings of perceived exertion scale in healthy individuals: a meta-analysis. J Sports Sci. 2002;20(11):873-99.
• Colberg SR, Swain DP, Vinik AI. Use of heart rate reserve and rating of perceived exertion to prescribe exercise intensity in diabetic autonomic neuropathy. Diabet Care. 2003;26(4):986-90.
• Dodd JW, Hogg L, Nolan J, Jefford H, Grant A, Lord VM, et al. The COPD assessment test (CAT): response to pulmonary rehabilitation. A multicentre, prospective study. Thorax. 2011;66(5):425-9.
• Dodd JW, Marns PL, Clark AL, Ingram KA, Fowler RP, Canavan JL, et al. The COPD Assessment Test (CAT): short- and medium-term response to pulmonary rehabilitation. COPD. 2012;9(4):390-4.
• Duncan PW, Weiner DK, Chandler J, Studenski S. Functional reach: a new clinical measure of balance. J Gerontol. 1990;45(6):M192-7.
• ERS. ERS statement on respiratory muscle testing at rest and during exercise. Eur Respir J. 2019a Jun 13;53(6). ERS. ERS statement on standardisation of cardiopulmonary exercise testing in chronic lung diseases. Eur Respir Rev. 2019b;28(154).
• ERS/ATS. An official European Respiratory Society/American Thoracic Society technical standard: field walking tests in chronic respiratory disease. Eur Respir J. 2014a;44(6):1428-46.
• ERS/ATS. An official systematic review of the European Respiratory Society/American Thoracic Society: measurement properties of field walking tests in chronic respiratory disease. Eur Respir J. 2014b;44(6):1447-78.
• Evenson KR, Goto MM, Furberg RD. Systematic review of the validity and reliability of consumer-wearable activity trackers. Int J Behav Nutr Phys Act. 2015;12(1):159.
• Ferreira-Valente MA, Pais-Ribeiro, Jensen MP. Validity of four pain intensity rating scales. Pain. 2011;152:2399-404.
• Finch AP, Brazier JE, Mukuria C. What is the evidence for the performance of generic preference-based measures?: a systematic overview of reviews. Eur J Health Econ. 2018;19(4):557-70.
• Fletcher CM. Standardised questionnaire on respiratory symptoms: a statement prepared and approved by the MRC Committee on the Aetiology of Chronic Bronchitis (MRC breathlessness score). BMJ. 1960 Dec 3;2(5213):1965.
• Fokkema T, Kooiman TJ, Krijnen WP, van der Schans CP, de Groot M. Reliability and validity of ten consumer activity trackers depend on walking speed. Med Sci Sports Exerc. 2017 Apr;49(4):793-800.
• Garvey C, Bayles MP, Hamm LF, Hill K, Holland A, Limberg TM, et al. Pulmonary rehabilitation exercise prescription in chronic obstructive pulmonary disease: review of selected guidelines: an official statement from the american association of cardiovascular and pulmonary rehabilitation. J Cardiopulm Rehabil Prev. 2016;36(2):75-83.
• GLIM. GLIM criteria for the diagnosis of malnutrition – A consensus report from the global clinical nutrition community. Clin Nutr. 2019 Feb;38(1):1-9.
• Goërtz YMJ, Looijmans M, Prins JB, Janssen DJA, Thong MSY, Peters JB, et al Fatigue in patients with chronic obstructive pulmonary disease: protocol of the Dutch multicentre, longitudinal, observational FAntasTIGUE study. BMJ Open. 2018;8(4):e021745.
• Goërtz YMJ, Spruit MA, van ’t Hul AJ, Peters JB, van Herck M, Nakken N, et al. Fatigue is highly prevalent in patients with COPD and correlates poorly with the degree of airflow imitation. Ther Adv Respir Dis. 2019;13:1753466619878128.
• GOLD. Global strategy for the diagnosis, management, and prevention of chronic obstructive pulmonary disease. Fontana, CA, VS. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD); 2020.
• Hancock C. The benefits of regular walking for health, well-being and the environment. Londen: C3 Collaborating for Health; 2012.
• Harrison SL, Greening NJ, Williams JE, Morgan MD, Steiner MC, Singh SJ. Have we underestimated the efficacy of pulmonary rehabilitation in improving mood? Respir Med. 2012 Jun;106(6):838-44.
• Helmerhorst HJF, Brage S, Warren J, Besson H, Ekelund U. A systematic review of reliability and objective criterion-related validity of physical activity questionnaires. Int J Behav Nutr Phys Act. 2012;9:103.
• Hess R. Chapter 2 Respiratory Monitoring. In: Hess R, MacIntyre NR, Galvin WF, Mishoe SC. Respiratory care: principles and practice. Burlington, MA, VS: Jones and Bartlett Publishers Inc; 2016.
• Hewlett S, Dures E, Almeida C. Measures of fatigue: Bristol Rheumatoid Arthritis Fatigue Multi-Dimensional Questionnaire (BRAF MDQ), Bristol Rheumatoid Arthritis Fatigue Numerical Rating Scales (BRAF NRS) for Severity, Effect, and Coping, Chalder Fatigue Questionnaire (CFQ), Checklist Individual Strength (CIS20R and CIS8R), Fatigue Severity Scale (FSS), Functional Assessment Chronic Illness Therapy (Fatigue) (FACIT-F), Multi-Dimensional Assessment of Fatigue (MAF), Multi-Dimensional Fatigue Inventory (MFI), Pediatric Quality Of Life (PedsQL) Multi-Dimensional Fatigue Scale, Profile of Fatigue (ProF), Short Form 36 Vitality Subscale (SF-36 VT), and Visual Analog Scales (VAS). Arthritis Care Res. 2011 Nov;63(Suppl S11):S263-6.
• Hjermstad MJ, Fayers PM, Haugen DF, Caraceni A, Hanks GW, Loge JH, et al. European Palliative Care Research Collaborative (EPCRC). Studies Comparing Numerical Rating Scales, Verbal Rating Scales, and Visual Analogue Scales for Assessment of Pain Intensity in adults: a systematic literature review. J Pain Symptom Manage. 2011;41(6):1073-93
• HUS. Samenvatting Regionale Transmurale Afspraak (RTA) COPD. Utrecht: Huisartsen Utrecht Stand (HUS): 2016.
• Jacobs JE, Maillé AR, Akkermans RP, van Weel C, Grol RP. Assessing the quality of life of adults with chronic respiratory diseases in routine primary care: construction and first validation of the 10-item Respiratory Illness Questionnaire-monitoring 10 (Riq-mon10). Qual Life Res. 2004;13(6):1117-27.
• Jones P, Harding G, Wiklund I, Berry P, Leidy N. Improving the process and outcome of care in COPD: development of a standardised assessment tool. Prim Care Respir J. 2009b;18(3):208-15.
• Jones PW, Adamek L, Nadeau G, Banik N. Comparisons of health status scores with MRC grades in COPD: implications for the GOLD 2011 classification. Eur Respir J. 2013;42(3):647-54.
• Jones PW, Harding G, Berry P, Wiklund I, Chen WH, Kline Leidy N. Development and first validation of the COPD Assessment Test. Eur Respir J. 2009a;34(3):648-54.
• Julian LJ. Measures of anxiety: State-Trait Anxiety Inventory (STAI), Beck Anxiety Inventory (BAI), and Hospital Anxiety and Depression Scale-Anxiety (HADS-A). Arthritis Care Res (Hoboken). 2011 Nov;63 Suppl 11:S467-72.
• Kaelin ME, Swank AM, Adams KJ, Barnard KL, Berning JM, Green A. Cardiopulmonary responses, muscle soreness, and injury during the one repetition maximum assessment in pulmonary rehabilitation patients. J Cardiopulm Rehabil. 1999;19(6):366-72.
• KNGF. Raamwerk Klinimetrie voor evidence based products. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF); 2016b.
• KNGF. Toepassing van het ‘Raamwerk klinimetrie voor evidence based products’ om meetinstrumenten te ordenen in de KNGF-richtlijnen. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF); 2016a.
• Knoop H, van der Meer JW, Bleijenberg G. Guided self-instructions for people with chronic fatigue syndrome: randomized controlled trial. Br J Psychiatry. 2008;193:340-1.
• Kocks JW, Tuinenga MG, Uil SM, van den Berg JW, Stahl E, van der Molen T. Health status measurement in COPD: the minimal clinically important difference of the clinical COPD questionnaire. Respir Res. 2006;7:62.
• Kooiman TJM, Dontje ML, Sprenger SR, Krijnen WP, van der Schans CP, de Groot M. Reliability and validity of ten consumer activity trackers. BMC Sports Sci Med Rehabil 2015;7:24.
• LAN. Zorgstandaard COPD. Amersfoort: Long Alliantie Nederland (LAN); 2016.
• Lee IM, Shiroma EJ, Kamada M, Bassett DR, Matthews CE, Buring JE. Association of step volume and intensity with all-cause mortality in older women. JAMA Intern Med. 2019 May 29.
• Lin MR, Hwang HF, Hu MH, Wu HD, Wang YW, Huang FC. Psychometric comparisons of the timed up and go, one-leg stand, functional reach, and Tinetti balance measures in community-dwelling older people. J Am Geriatr Soc. 2004;52(8):1343-8.
• Mathias S, Nayak US, Isaacs B. Balance in elderly patients: the ‘get-up and go’ test. Arch Phys Med Rehabil. 1986 Jun;67(6):387-9.
• McKay MJ, Baldwin JN, Ferreira P, Simic M, Vanicek N, Burns J. 1000 Norms Project Consortium. Normative reference values for strength and flexibility of 1,000 children and adults. Neurology. 2017 Jan 3;88(1):36-43.
• Mesquita R, Janssen DJ, Wouters EF, Schols JM, Pitta F, Spruit MA. Within-day test-retest reliability of the Timed Up & Go test in patients with advanced chronic organ failure. Arch Phys Med Rehabil. 2013;94(11):2131-8.
• Mesquita R, Wilke S, Smid DE, Janssen DJ, Franssen FM, Probst VS, et al. Measurement properties of the Timed Up & Go test in patients with COPD. Chron Respir Dis. 2016;13(4):344-52.
• Morree JJ, Jongert MWA, van der Poel G. Inspanningsfysiologie, oefentherapie en training. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; 2006
• Muir SW, Berg K, Chesworth B, Speechley M. Use of the Berg Balance Scale for predicting multiple falls in community-dwelling elderly people: a prospective study. Phys Ther. 2008 Apr;88(4):449-59.
• Neder JA, Jones PW, Nery LE, Whipp BJ. Determinants of the exercise endurance capacity in patients with chronic obstructive pulmonary disease: the power-duration relationship. Am J Respir Crit Care Med. 2000;162:497-504.
• NHG. NHG-Standaard COPD. Utrecht: Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG); 2015.
• Nijkrake MJ, Keus SHJ, Quist-Anholts GWL, Overeem S, de Roode MH, Lindeboom R, et al. Evaluation of a patient-specific index as an outcome measure for physiotherapy in Parkinson’s disease. Eur J Phys Rehabil Med. 2009;45(4):507-12.
• Nitzan M, Romem A, Koppel R. Pulse oximetry: fundamentals and technology update. Med Devices (Auckl). 2014;7:231-9.
• Nyberg A, Saey D, Martin M, Maltais F. Test-re-test reliability of quadriceps muscle strength measures in people with more severe chronic obstructive pulmonary disease. J Rehabil Med. 2018 Aug 22;50(8):759-64.
• O’Donnell DE, Travers J, Webb KA, He Z, Lam Y-M, Hamilton A, et al. Reliability of ventilatory parameters during cycle ergometry in multicenter trials in CODP. Eur Respir J. 2009;34:866-74.
• Penko AL, Barkley JE, Koop MM, Alberts JL. Borg scale is valid for ratings of perceived exertion for individuals with Parkinson’s disease. Int J Exerc Sci. 2017;10(1):76-86.
• Podsiadlo D, Richardson S. The timed ‘Up & Go’: a test of basic functional mobility for frail elderly persons. J the Am Geriatr Soc. 1991 Feb;39(2):142-8.
• Pool JJ, Ostelo RW, Hoving JL, Bouter LM, de Vet HC. Minimal clinically important change of the Neck Disability Index and the Numerical Rating Scale for patients with neck pain. Spine. 2007;32(26):3047-51.
• Puente-Maestu L, Palange P, Casaburi R, Laveneziana P, Maltais F, Neder JA, et al. Use of exercise testing in the evaluation of interventional efficacy: an official ERS statement. Eur Respir J. 2016;47:429-60.
• Rabinovich RA, Louvaris Z, Raste Y, Langer D, van Remoortel H, Giavedoni S, et al. Validity of physical activity monitors during daily life in patients with COPD. Eur Respir J. 2013;42(5):1205-15.
• Ringbaek T, Martinez G, Lange P. A comparison of the assessment of quality of life with CAT, CCQ, and SGRQ in COPD patients participating in pulmonary rehabilitation. COPD. 2012;9(1):12-5.
• Roberts SB, Bonnici DM, Mackinnon AJ, Worcester MC. Psychometric evaluation of the Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS) among female cardiac patients. Br J Health Psychol. 2001 Nov;6(Part 4):373-83.
• Robles PG, Mathur S, Janaudis-Fereira T, Dolmage TE, Goldstein RS, Brooks D. Measurement of peripheral muscle strength in individuals with chronic obstructive pulmonary disease: a systematic review. J Cardiopulm Rehabil Prev. 2011;31(1):11-24.
• Rodrigues A, Da Silva ML, Berton DC, Cipriano G Jr, Pitta F, O’Donnell DE, et al. Maximal inspiratory pressure: Does the choice of reference values actually matter? Chest. 2017;152(1):32-39.
• Rollman A, Naeije M, Vischer CM. The reproducibility and responsiveness of a patient-specific approach: a new instrument in evaluation of treatment of temporomandibular disorder. J Orofac Pain. 2010;24:101-5.
• Rubinsztajn R, Przybyłowski T, Maskey-Warz chowska M, Karwat K, Chazan R. Body composition analysis performed by bioimpedance in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Pol Merkur Lekarski. 2016;41(244):180-3.
• Scherr J, Wolfarth B, Christle JW, Pressler A, Wagenpfeil S, Halle M. Associations between Borg’s rating of perceived exertion and physiological measures of exercise intensity. Eur J Appl Physiol. 2013;113(1):147-55.
• Schrama PP, Stenneberg MS, Lucas C, van Trijffel E. Intraexaminer reliability of hand-held dynamometry in the upper extremity: a systematic review. Arch Phys Med Rehabil. 2014 Dec;95(12):2444-69.
• Singh SJ, Morgan MD, Hardman AE, Rowe C, Bardsley PA. Comparison of oxygen uptake during a conventional treadmill test and the shuttle walking test in chronic airflow limitation. Eur Respir J. 1994;7(11):2016-20.
• Smarr KL, Keefer AL. Measures of depression and depressive symptoms: Beck Depression Inventory-II (BDI-II), Center for Epidemiologic Studies Depression Scale (CES-D), Geriatric Depression Scale (GDS), Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS), and Patient Health Questionnaire-9 (PHQ-9). Arthritis Care Res (Hoboken). 2011;63 Suppl 11:S454-66.
• Smid DE, Franssen FME, Gonik M, Miravitlles M, Casanova C, Cosio BG, et al. Redefining cut-points for high symptom burden of the global initiative for chronic obstructive lung disease classification in 18,577 patients with chronic obstructive pulmonary disease. JAMDA (2017);18:1097.e11e1097.e24.
• Snaith RP, Zigmond AS. The hospital anxiety and depression scale with The irritability-depression-anxiety scale and The Leeds situational anxiety scale. Windsor: NFER-Nelson; 1994.
• Spruit MA, Pennings HJ, Janssen PP, Does JD, Scroyen S, Akkermans MA, Mostert R, Wouters EF. Extra-pulmonary features in COPD patients entering rehabilitation after stratification for MRC dyspnea grade. Respir Med. 2007 Dec;101(12):2454-63.
• Ställberg B, Nokela M, Ehrs PO, Hjemdal P, Jonsson EW. Validation of the clinical COPD Questionnaire (CCQ) in primary care. Health Qual Life Outcomes. 2009;7:26.
• Stark T, Walker B, Phillips JK, Fejer R, Beck R. Hand-held dynamometry correlation with the gold standard isokinetic dynamometry: a systematic review. PM R. 2011;3:472-9.
• Stevens A, Beurskens A, Köke A, van der Weijden T. The use of patient-specific measurement instruments in the process of goal-setting: a systematic review of available instruments and their feasibility. Clin Rehabil. 2013;27(11):1005-19.
• Stevens A, Koke A, van der Weijden T, Beurskens A. Ready for goal setting? Process evaluation of a patient- specific goal-setting method in physiotherapy. BMC Health Serv Res. 2017b;17(1):618.
• Stevens A, Koke A, van der Weijden T, Beurskens A. The development of a patient-specific method for physiotherapy goal setting: a user-centered design. Disabil Rehab. 2017a:1-8.
• Stuurgroep Ondervoeding. Screeningsinstrumenten. Amsterdam: Kenniscentrum Ondervoeding; 2019. Stuurgroep Ondervoeding. Signalering van ondervoeding in de eerstelijnszorg en thuiszorg. Amsterdam: Kenniscentrum Ondervoeding; 2015.
• Sundh J, Janson C, Lisspers K, Montgomery S, Ställberg B. Clinical COPD Questionnaire score (CCQ) and mortality. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2012;7:833-42.
• Tinetti ME, Williams TF, Mayewski R. Fall risk index for elderly patients based on number of chronic disabilities. Am J Med. 1986 Mar;80(3):429-34.
• Troosters T, Gosselink R, Decramer M. Six minute walking distance in healthy elderly subjects. Eur Respir J. 1999 Aug;14(2):270-4.
• Tudor-Locke C, Bassett DR, Jr. How many steps/day are enough? Preliminary pedometer indices for public health. Sports Med (Auckland, NZ). 2004;34(1):1-8.
• Tudor-Locke CE, Myers AM. Methodological considerations for researchers and practitioners using pedometers to measure physical (ambulatory) activity. Res Q Exerc Sport. 2001;72(1):1-12.
• Ummels D, Beekman E, Moser A, Braun SM, Beurskens AJ. Patients’ experiences with commercially available activity trackers embedded in physiotherapy treatment: a qualitative study. Disabil Rehabil. 2019 Apr 11:1-9.
• Ummels D, Beekman E, Theunissen K, Braun S, Beurskens AJ. Counting steps in activities of daily living in people with a chronic disease using nine commercially available fitness trackers: cross-sectional validity study. JMIR Mhealth Uhealth. 2018 Apr 2;6(4):e70.
• van ’t Hul A, Gosselink R, Kwakkel G. Constant-load cycle endurance performance: test- retest reliability and validity in patients with COPD. J Cardiopulm Rehabil. 2003;23(2):143-50.
• van der Molen T, Willemse BW, Schokker S, ten Hacken NH, Postma DS, Juniper EF. Development, validity and responsiveness of the Clinical COPD Questionnaire. Health Qual Life Outcomes. 2003;1:13.
• van der Ploeg RJO, Oosterhuis HJGH, Fidler V. Hand-heldmyometry: reference values. J Neurol Neurosurg Psychiatry. 1991;54:244-7.
• van der Wees P, Hendriks E, van Beers H, van Rijn R, Dekker J, de Bie R. Validity and responsiveness of the ankle function score after acute ankle injury. Scand J Med Sci Sports. 2012;22(2):170-4.
• van Hoogmoed D, Fransen J, Bleijenberg G, van Riel P. Physical and psychosocial correlates of severe fatigue in rheumatoid arthritis. Rheumatology (Oxford). 2010;49:1294-302.
• van Hoogmoed D, Fransen J, Bleijenberg G, van Riel PL. How to assess fatigue in rheumatoid arthritis: validity and reliability of the Checklist Individual Strength [abstract]. Arthritis Rheum. 2008;58 Suppl: S868.
• van Koulil S, Kraaimaat FW, van Lankveld W, van Riel PL, Evers AW. A patient’s persepctive on multidisciplinary treatment gain for fibromyalgia: an indicator for pre-post treatment effects? Arthritis Rheum. 2009; 61:1626-32.
• van Remoortel H, Giavedoni S, Raste Y, Burtin C, Louvaris Z, Gimeno-Santos E, PROactive consortium. Validity of activity monitors in health and chronic disease: a systematic review. Int J Behav Nutr Phys Act. 2012b;9:84.
• van Remoortel H, Raste Y, Louvaris Z, Giavedoni S, Burtin C, Langer D, Wilson F, Rabinovich R, Vogiatzis I, Hopkinson NS, Troosters T; PROactive consortium. Validity of six activity monitors in chronic obstructive pulmonary disease: a comparison with indirect calorimetry. PLoS One. 2012a;7(6):e39198.
• van Tubergen A, Debats I, Ryser L, Londoño J, Burgos-Vargas R, Cardiel MH, et al. Use of a numerical rating scale as an answer modality in ankylosing spondylitis-specific questionnaires. Arthritis Rheum. 2002;47:242-8.
• van Wegen van EEH, Lim-de Vries LIIK, Nieuwboer A, Willems CJ, de Goede IA, et al. Klinimetrie bij de ziekte van Parkinson. Amersfoort: Nederlands Paramedisch Instituut; 2005.
• Vercoulen JHMM, Alberts M, Bleijenberg G. De Checklist Individual Strength (CIS). Gedragstherapie. 1999;32:131-6. Vercoulen JHMM, Swanink CMA, Fennis JFM, Galama JMD, van der Meer JWM, Bleijenberg G. Dimensional assessment of chronic fatigue syndrome. J Pychosom Res. 1994;38(5):383-92.
• Ward LC. Bioelectrical impedance analysis for body composition assessment: reflections on accuracy, clinical utility, and standardisation. Eur J Clin Nutr. 2019 Feb;73(2):194-9.
• Williamson A. Hoggart B. Pain: a review of three commonly used pain rating scales. J Clin Nurs. 2005;14(7):798-804.
• Wilson S, Cecins N, Jenkins S, Melang M, Singh B, Hill K. Comparing finger and forehead sensors to measure oxygen saturation in people with chronic obstructive pulmonary disease. Respirology. 2013;18(7):1143-47.
• Wise RA, Brown CD. Minimal clinically important differences in the six-minute walk test and the incremental shuttle walking test. COPD. 2005;2(1):125-9.
• Zigmond AS, Snaith RP. The hospital anxiety and depression scale. Acta Psychiatr Scand. 1983;67(6):361-70.
• Zijlstra TR, Taal E, van de Laar MA, Rasker JJ. Validation of a Dutch translation of the fibromyalgia impact questionnaire. Rheumatology (Oxford). 2007;46:131-4.

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• Andrianopoulos V, Wagers SS, Groenen MT, Vanfleteren LE, Franssen FM, Smeenk FW, et al. Characteristics and determinants of endurance cycle ergometry and six-minute walk distance in patients with COPD. BMC Pulm Med. 2014;14:97.
• ERS. ERS statement on standardisation of cardiopulmonary exercise testing in chronic lung diseases. Eur Respir Rev. 2019 Dec;28(154).
• Houben-Wilke S, Spruit MA, Uszko-Lencer NHMK, Otkinska G, Vanfleteren LEGW, Jones PW, et al. Echocardiographic abnormalities and their impact on health status in patients with COPD referred for pulmonary rehabilitation. Respirology. 2017;22(5):928-34.
• Koolen EH, van Hees HW, van Lummel RC, Dekhuijzen R, Djamin RS, Spruit MA, et al. ‘Can do’ versus ‘do do’: A novel concept to better understand physical functioning in patients with chronic obstructive pulmonary disease. J Clin Med. 2019;11;8(3).
• Puente-Maestu L, Palange P, Casaburi R, Laveneziana P, Maltais F, Neder JA, et al. Use of exercise testing in the evaluation of interventional efficacy: an official ERS statement. Eur Respir J. 2016;47(2):429-60.
• Sillen MJ, Vercoulen JH, van ’t Hul AJ, Klijn PH, Wouters EF, van Ranst D, et al. Inaccuracy of estimating peak work rate from six-minute walk distance in patients with COPD. COPD. 2012;9(3):281-8.
• Spruit MA, Watkins ML, Edwards LD, Vestbo J, Calverley PM, Pinto-Plata V, et al. Determinants of poor 6-min walking distance in patients with COPD: the ECLIPSE cohort. Respir Med. 2010;104(6):849-57.
• Vanfleteren LE, Franssen FM, Uszko-Lencer NH, Spruit MA, Celis M, Gorgels AP, et al. Frequency and relevance of ischemic electrocardiographic findings in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am J Cardiol. 2011;108(11):1669-74.
   

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren.

• LAN. Zorgstandaard COPD. Amersfoort: Long Alliantie Nederland; 2016.
• McNulty W, Curtis K, Haji G. COPD – meeting the diagnostic challenges. Br J Fam Med. 2014;2(6);21-7.
• Walsh JA, Maddocks M, Man WD. Supplemental oxygen during exercise training in COPD: full of hot air? Eur Respir J. 2019;53(5).
   

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren.

• EN. Ergotherapie bij COPD. Standaard van Ergotherapie Nederland. Utrecht: Ergotherapie Nederland (EN). 2016.
• GLIM. GLIM criteria for the diagnosis of malnutrition – A consensus report from the global clinical nutrition community. Clin Nutr. 2019 Feb;38(1):1-9.
• KNGF. Beroepsprofiel fysiotherapeut. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie; 2014. LAN. Zorgstandaard COPD. Amersfoort: Long Alliantie Nederland (LAN); 2016.
• VvOCM. Beroepsprofiel Oefentherapeut. Utrecht: Vereniging van Oefentherapeuten Cesar en Mensendieck (VvOCM); 2015.
• Zigmond AS, Snaith RP. The hospital anxiety and depression scale. Acta Psychiatr Scand. 1983 Jun;67(6):361-70.

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren.

• Carr SJ, Goldstein RS, Brooks D. Acute exacerbations of COPD in subjects completing pulmonary rehabilitation. Chest. 2007;132(1):127-34.
• Depew ZS, Novotny PJ, Benzo RP. How many steps are enough to avoid severe physical inactivity in patients with chronic obstructive pulmonary disease? Respirology. 2012;17(6):1026-7.
• Franssen FME, Smid DE, Deeg DJH, Huisman M, Poppelaars J, Wouters EFM, et al. The physical, mental, and social impact of COPD in a population-based sample: results from the Longitudinal Aging Study Amsterdam. NPJ Prim Care Respir Med. 2018;28(1):30.
• Goërtz YMJ, Spruit MA, van ’t Hul AJ, Peters JB, van Herck M, Nakken N, et al. Fatigue is highly prevalent in patients with COPD and correlates poorly with the degree of airflow limitation. Ther Adv Respir Dis. 2019;13:1753466619878128.
• Hibbard JH, Mahoney ER, Stockard J, Tusler M. Development and testing of a short form of the patient activation measure. Health Serv Res, 2005; 40:1918-30.
• Jenkins AR, Gowler H, Curtis F, Holden NS, Bridle C, Jones AW. Efficacy of supervised maintenance exercise following pulmonary rehabilitation on health care use: a systematic review and meta-analysis. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2018;13:257-73.
• KNGF. Bekostiging COPD. Amersfoort: Koninklijk Nederlands Genootschap voor Fysiotherapie (KNGF); 2019. Beschikbaar via https://www.kngf.nl. Geraadpleegd op 29 november 2019.
• Koolen EH, van Hees HW, van Lummel RC, Dekhuijzen R, Djamin RS, Spruit MA, et al. ‘Can do’ versus ‘do do’: A Novel concept to better understand physical functioning in patients with chronic obstructive pulmonary disease. J Clin Med. 2019 Mar;8(3).
• Nivel. Minder zelfmanagementvaardigheden, dus meer zorggebruik? De relatie tussen patiënt activatie van mensen met diabetes en hun zorggebruik, zorgkosten, ervaringen met de zorg en diabetes-gerelateerde klachten. Utrecht: Nivel; 2013. Beschikbaar via https://www.nivel.nl/sites/default/files/bestanden/Rapport-minder-zelfmanagement-meer-zorggebruik.pdf
• Puhan MA, Gimeno-Santos E, Cates CJ, Troosters T. Pulmonary rehabilitation following exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. Cochrane Database Syst Rev. 2016 Dec 8;12:CD005305.
• Smid DE, Franssen FME, Gonik M, Miravitlles M, Casanova C, Cosio BG, et al. Redefining cut-points for high symptom burden of the global initiative for chronic obstructive lung disease classification in 18,577 patients with chronic obstructive pulmonary disease. J Am Med Dir Assoc. 2017;18:1097.e11-1097.
• Spruit MA, Pennings HJ, Janssen PP, Does JD, Scroyen S, Akkermans MA, et al. Extra-pulmonary features in COPD patients entering rehabilitation after stratification for MRC dyspnea grade. Respir Med. 2007;101:2454-63.
• Spruit MA, Watkins ML, Edwards LD, Vestbo J, Calverley PM, Pinto-Plata V. Evaluation of COPD Longitudinally to Identify Predictive Surrogate Endpoints (ECLIPSE) study investigators. Determinants of poor 6-min walking distance in patients with COPD: the ECLIPSE cohort. Respir Med. 2010;104:849-57.
• Spruit MA, Van ’t Hul A, Vreeken HL, Beekman E, Post MHT, Meerhoff GA, et al. Profiling of patients with COPD for adequate referral to exercise-based care: the Dutch model. Sports Med. 2020 Apr 24.
• Tudor-Locke C, Craig CL, Thyfault JP, Spence JC. A step-defined sedentary lifestyle index: <5000 steps/day. Appl Physiol Nutr Metab. 2013;38(2):100-14.
• Waschki B, Spruit MA, Watz H, Albert PS, Shrikrishna D, Groenen M, et al. Physical activity monitoring in COPD: compliance and associations with clinical characteristics in a multicenter study. Respir Med. 2012;106:522-30.
• Watz H, Waschki B, Meyer T, Magnussen H. Physical activity in patients with COPD. Eur Respir J. 2009;33(2):262-72.

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• LAN. Zorgstandaard COPD. Amersfoort: Long Alliantie Nederland (LAN); 2016.
• Stevens A, Koke A, van der Weijden T, Beurskens A. The development of a patient-specific method for physiotherapy goal setting: a user-centered design. Disability and rehabilitation. Disabil Rehabil. 2018 Aug;40(17):2048-55.
• Stevens A, Koke A, van der Weijden T, Beurskens A. Ready for goal setting? Process evaluation of a patient-specific goal-setting method in physiotherapy. BMC Health Serv Res. 2017;17(1):618.
   

In overleg met de werk- en klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• Aigon A, Billecocq S. [Prevalence and impact on quality of life of urinary incontinence in an adult population with chronic obstructive pulmonary diseases, literature review]. Prog Urol. 2018;28(17):962-72.
• ATS/ERS. ATS/ERS Task Force on Pulmonary Rehabilitation. An official American Thoracic Society/European Respiratory Society statement: key concepts and advances in pulmonary rehabilitation. Am J Respir Crit Care Med. 2013;188(8):e13-64.
• Beekman E, Mesters I, de Rooij M, de Vries N, Werkman M, Hulzebos E, et al. Therapeutic consequences for physical therapy of comorbidity highly prevalent in COPD: a multi-case study. J Aller Ther. 2013;S2(004).
• Brenner DR, Boffetta P, Duell EJ, Bickeböller H, Rosenberger A, McCormack V, et al. Previous lung diseases and lung cancer risk: a pooled analysis from the International LungCancer Consortium. Am J Epidemiol. 2012;176(7):573-85.
• Breyer MK, Spruit MA, Hanson CK, Franssen FM, Vanfleteren LE, Groenen MT, Bruijnzeel PL, Wouters EF, Rutten EP. Prevalence of metabolic syndrome in COPD patients and its consequences. PLoS One. 2014;9(6):e98013.
• Cleutjens FAHM, Spruit MA, Ponds RWHM, Vanfleteren LEGW, Franssen FME, Gijsen C, et al. Cognitive impairment and clinical characteristics in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Chron Respir Dis. 2018 May;15(2):91-102.
• ERS. ERS statement on standardisation of cardiopulmonary exercise testing in chronic lung diseases. Eur Respir Rev. 2019 Dec;28(154).
• Franssen FM, Rutten EP, Groenen MT, Vanfleteren LE, Wouters EF, Spruit MA. New reference values for body composition by bioelectrical impedance analysis in the general population: results from the UK Biobank. J Am Med Dir Assoc. 2014;15(6):448.e1-6.
• Fry JS, Hamling JS, Lee PN. Systematic review with meta-analysis of the epidemiological evidence relating FEV1 decline to lung cancer risk. BMC Cancer. 2012;12:498.
• GOLD. Global strategy for the diagnosis, management, and prevention of chronic obstructive pulmonary disease. Fontana, CA, VS: Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD); 2020.
• Graat-Verboom L, van den Borne BE, Smeenk FW, Spruit MA, Wouters EF. Osteoporosis in COPD outpatients based on bone mineral density and vertebral fractures. J Bone Miner Res. 2011;26(3):561-8.
• Grimminger J, Ghofrani HA, Weissmann N, Klose H, Grimminger F. COPD-associated pulmonary hypertension: clinical implications and current methods for treatment. Expert Rev Respir Med. 2016;10(7):755-66.
• Harrison SL, Greening NJ, Williams JE, Morgan MD, Steiner MC, Singh SJ. Have we underestimated the efficacy of pulmonary rehabilitation in improving mood? Respir Med. 2012;106(6):838-44.
• Houben-Wilke S, Spruit MA, Uszko-Lencer NHMK, Otkinska G, Vanfleteren LEGW, Jones PW, et al.
• Echocardiographic abnormalities and their impact on health status in patients with COPD referred for pulmonary rehabilitation. Respirology. 2017;22(5):928-34.
• Janssen DJ, Spruit MA, Leue C, Gijsen C, Hameleers H, Schols JM, Wouters EF; Ciro network. Symptoms of anxiety and depression in COPD patients entering pulmonary rehabilitation. Chron Respir Dis. 2010;7(3):147-57.
• Kaszuba M, Śliwka A, Pilin´ ski R, Kościelniak J, Maga P, Bochenek G, Nowobilski R. The comorbidity of chronic obstructive pulmonary disease and peripheral artery disease – a systematic review. COPD. 2019;16(3-4):292-302.
• Lee AL, Goldstein RS, Brooks D. Chronic pain in people with chronic obstructive pulmonary disease: revalence, clinical and psychological implications. Chronic Obstr Pulm Dis. 2017;4(3):194-203.
• McNamara RJ, Houben-Wilke S, Franssen FME, Smid DE, Vanfleteren LEGW, Groenen MTJ, et al. Determinants of functional, peak and endurance exercise capacity in people with chronic obstructive pulmonary disease. Respir Med. 2018;138:81-7.
• Neder JA, Rocha A, Alencar MCN, Arbex F, Berton DC, Oliveira MF, Sperandio PA, Nery LE, O’Donnell DE. Current challenges in managing comorbid heart failure and COPD. Expert Rev Cardiovasc Ther. 2018;16(9):653-73.
• Rutten FH, Cramer MJ, Grobbee DE, Sachs AP, Kirkels JH, Lammers JW, et al. Unrecognized heart failure in elderly patients with stable chronic obstructive pulmonary disease. Eur Heart J. 2005;26(18):1887-94.
• Spruit MA, Watkins ML, Edwards LD, Vestbo J, Calverley PM, Pinto-Plata V, et al. Evaluation of COPD Longitudinally to Identify Predictive Surrogate Endpoints (ECLIPSE) study investigators. Determinants of poor 6-min walking distance in patients with COPD: the ECLIPSE cohort. Respir Med. 2010;104(6):849-57.
• Triest FJ, Franssen FM, Spruit MA, Groenen MT, Wouters EF, Vanfleteren LE. Poor agreement between chart- based and objectively identified comorbidities of COPD. Eur Respir J. 2015 Nov;46(5):1492-5.
• van der Leeden M, Staal B, Beekman E, Hendriks E, Mesters I, de Rooij M, et al. Het vastleggen van comorbiditeit; Cumulative Illness Rating Scale (CIRS). FysioPraxis. Oktober 2011.
• Vanfleteren LE, Spruit MA, Groenen M, Gaffron S, van Empel VP, Bruijnzeel PL, et al. Clusters of comorbidities based on validated objective measurements and systemic inflammation in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med. 2013;187(7):728-35.
• Vitacca M, Paneroni M. Rehabilitation of patients with coexisting COPD and heart failure. COPD. 2018 Jun;15(3):231-7.
• Watz H, Waschki B, Kirsten A, Müller KC, Kretschmar G, Meyer T, et al. The metabolic syndrome in patients with chronic bronchitis and COPD: frequency and associated consequences for systemic inflammation and physical inactivity. Chest. 2009;136(4):1039-46.
• Waverijn G, Spreeuwenberg P, Heijmans M. Leven met een longziekte in Nederland: cijfers en trends over de zorg- en leefsituatie van mensen met een longziekte – 2016. Utrecht: Nivel; 2017.
• Wshah A, Guilcher SJ, Goldstein R, Brooks D. Prevalence of osteoarthritis in individuals with COPD: a systematic review. Int J Chron Obstruct Pulmon Dis. 2018;13:1207-16.
• ZIN. Farmacotherapeutisch kompas. Diemen: Zorginstituut Nederland (ZiN). Beschikbaar via https://www.farmacotherapeutischkompas.nl/. Geraadpleegd op 22 augustus 2019.
   

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren. 

• LAN. Zorgstandaard COPD. Amersfoort: Long Alliantie Nederland (LAN); 2016.
• LAN. Landelijk zorgpad COPD longaanval met ziekenhuisopname – Betere zorg voor de patiënt met COPD. Longalliantie Nederland (LAN). 2019.
• NVALT/LAN. Diagnostiek en behandeling COPD-longaanval in het ziekenhuis. Utrecht: Nederlandse Vereniging van Artsen voor Longziekten en Tuberculose/Long Alliantie Nederland; 2017.
• Pitta F, Troosters T, Probst VS, Spruit MA, Decramer M, Gosselink R. Physical activity and hospitalization for exacerbation of COPD. Chest. 2006;129(3):536-44.
• Puhan MA, Gimeno-Santos E, Cates CJ, Troosters T. Pulmonary rehabilitation following exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. Cochrane Database Syst Rev. 2016;12:CD005305.
• Rietjens J, Sudore R, Deliens L, Ott B, Connolly M, van Delden J, et al. Internationale definitie van advance care planning. Huisarts Wet 2018;61(8).
• Ryrsø CK, Godtfredsen NS, Kofod LM, Lavesen M, Mogensen L, Tobberup R, et al. Lower mortality after early supervised pulmonary rehabilitation following COPD-exacerbations: a systematic review and meta-analysis. BMC Pulm Med. 2018;18(1):154.
• Seemungal TA, Donaldson GC, Paul EA, Bestall JC, Jeffries DJ, Wedzicha JA. Effect of exacerbation on quality of life in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med. 1998;157(5 Pt 1):1418-22.
• Sommers J, Engelbert RH, Dettling-Ihnenfeldt D, Gosselink R, Spronk PE, Nollet F, et al. Physiotherapy in the intensive care unit: an evidence-based, expert driven, practical statement and rehabilitation recommendations. Clin Rehabil. 2015;29(11):1051-63.
• Spruit MA, Gosselink R, Troosters T, Kasran A, Gayan-Ramirez G, Bogaerts P, et al. Muscle force during an acute exacerbation in hospitalized patients with COPD and its relationship with CXCL8 and IGF-I. Thorax. 2003;58(9):752-6.
• Spruit MA, Singh SJ, Rochester CL, Greening NJ, Franssen FME, Pitta F, et al. Pulmonary rehabilitation for patients with COPD during and after an exacerbation-related hospitalisation: back to the future? Eur Respir J. 2018;51(1).
• Spruit MA, Wouters EFM. Organizational aspects of pulmonary rehabilitation in chronic respiratory diseases. Respirology. 2019 Sep;24(9):838-43.
• Spruit MA, van ’t Hul A, Vreeken HL, Beekman E, Post MHT, Meerhoff GA, et al. Profiling of patients with COPD for adequate referral to exercise-based care: the Dutch model. Sports Med. 2020 Apr 24.
• Trappenburg JC, Monninkhof EM, Bourbeau J, Troosters T, Schrijvers AJ, Verheij TJ, et al. Effect of an action plan with ongoing support by a case manager on exacerbation-related out come in patients with COPD: a multicentre randomized controlled trial. Thorax. 2011;66(11):977-84.
• Troosters T, Probst VS, Crul T, Pitta F, Gayan-Ramirez G, Decramer M, Gosselink R. Resistance training prevents deterioration in quadriceps muscle function during acute exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. Am J Respir Crit Care Med. 2010;181(10):1072-7.

In overleg met de werkgroep en de klankbordgroep is besloten om geen systematische zoekactie uit te voeren voor deze uitgangsvraag, maar de informatie op niet-systematische wijze te vergaren.

• Coventry PA, Grande GE, Richards DA, Todd CJ. Prediction of appropriate timing of palliative care for older adults with non-malignant life-threatening disease: a systematic review. Age Ageing. 2005;34(3):218-27.
• Curtis JR. Palliative and end-of-life care for patients with severe COPD. Eur Respir J. 2008;32(3):796-803.
• de Graeff A, Jobse AP, Teunissen SC, Verkuijlen MM, Vissers KC, Zylicz Z, et al. Algemene principes van palliatieve zorg. Ned Tijdschr Oncol. 2017;14;62-5.
• Janssen DJA, Spruit MA, Schols JMGA, Wouters EFM. A call for high-quality advance care planning in outpatients with severe COPD or chronic heart failure. Chest. 2011 May;139(5):1081-8.
• LAN. Richtlijn Palliatieve zorg COPD. Utrecht: Long Alliantie Nederland (LAN); 2011.
• Mathews G, Johnston B. Palliative and end-of-life care for adults with advanced chronic obstructive pulmonary disease: a rapid review focusing on patient and family caregiver perspectives. Curr Opin Support Palliat Care. 2017;11(4):315-27.
• Rietjens JAC, Sudore RL, Connolly M, van Delden JJ, Drickamer MA, Droger M, et al. Definition and recommendations for advance care planning: an international consensus supported by the European Association for Palliative Care. Lancet Oncol. 2017 Sep;18(9):e543-e551.
• van der Plas A, Eliel M, Onwuteaka-Philipsen B. Advance care planning in de huisartsenpraktijk: Denken en praten ouderen over behandelwensen? Tijdschr Ouderengeneeskd. 2017; 4 September 2017. Beschikbaar via https://www.verenso.nl.
• World Health Organization. Integrating palliative care and symptom relief into primary health care: a WHO guide for planners, implementers and managers. Genève, Zwitserland: World Health Organization (WHO); 2018.